SỐT RÉT

Tổng quan

Sốt rét là bệnh gây ra bởi một loại kí sinh trùng. Kí sinh trùng này được truyền vào cơ thể người thông qua muỗi bị nhiễm kí sinh sốt rét. Người bị sốt rét thường bị ốm nặng cùng với sốt cao và rét run.

Bệnh không thường xuất hiện ở khí hậu ôn đới nhưng cực kì phổ biến ở khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt. Mỗi năm có khoảng 290 triệu người nhiễm sốt rét và khoảng 400 nghìn ca tử vong.

Để giảm thiểu sự lây nhiễm của căn bệnh này, tổ chức y tế thế giới đã phân phát thuốc phòng ngừa và màn tẩm thuốc diệt muỗi để bảo vệ người khỏi muỗi cắn. WHO khuyến khích việc tiêm vaccine sốt rét cho trẻ em ở các nước với mật độ lây nhiễm sốt rét cao.

Quần áo bảo vệ, mùng màn và thuốc diệt côn trùng có thể bảo vệ du khách khi đi du lịch. Du khách cũng có thể sử dụng thuốc phòng ngừa sốt rét trước, trong và sau khi đi đến những vùng có tỉ lệ lây nhiễm cao. Tuy nhiên, nhiều loại kí sinh trùng sốt rét đã kháng những loại thuốc chống sốt rét thông thường.

Triệu chứng

Dấu hiệu và triệu chứng của bệnh sốt rét bao gồm:

Sốt
Ớn lạnh
Cảm thấy khó chịu
Đau đầu
Buồn nôn và nôn mửa
Tiêu chảy
Đau vùng bụng
Đau cơ và khớp
Mệt mỏi
Thở dốc
Nhịp tim nhanh
Ho

Nhiều bệnh nhân sốt rét phải chịu đựng những chu kì “tấn công” của bệnh. Một đợt tấn công thường bắt đầu với rét run, theo sau bởi sốt cao, sau đó là toát mồ hôi và trở lại nhiệt độ cơ thể bình thường.

Những dấu hiệu và triệu chứng của bệnh thường khởi phát sau một vài tuần tính từ khi bị muỗi chứa kí sinh trùng sốt rét cắn. Tuy nhiên, nhiều loại kí sinh trùng sốt rét có thể xuất hiện ở trong cơ thể mà không gây triệu chứng bệnh trong vòng một năm.

Khi nào cần gặp bác sĩ

Gặp bác sĩ ngay nếu bạn bị sốt khi sống hoặc du lịch ở những khu vực có nguy cơ sốt rét cao. Nếu bạn mắc phải những triệu chứng nặng, cần được cấp cứu ngay.

Nguyên nhân

Bệnh sốt rét gây ra bởi kí sinh trùng đơn bào thuộc chi plasmodium. Kí sinh trùng này được truyền vào cơ thể phổ biến nhất qua muỗi cắn.

Chu kì lây truyền của bệnh

Muỗi chưa bị lây nhiễm. Muỗi bị nhiễm sốt rét sau khi cắn một người nhiễm bệnh sốt rét
Lây truyền kí sinh trùng. Nếu muỗi cắn một người chưa nhiễm bệnh, nó sẽ lây truyền kí sinh trùng cho người đó.
Ở gan. Một khi kí sinh trùng đi vào cơ thể, chúng đi tới gan – nơi mà một số loại kí sinh trùng có thể bất hoạt trong vòng một năm.
Ở trong mạch máu. Khi kí sinh trùng trưởng thành, chúng rời gan và lây nhiễm vào các tế bào hồng cầu. Đây là lúc người bệnh xuất hiện các triệu chứng.
Lây nhiễm qua người khác. Nếu muỗi chưa bị nhiễm sốt rét cắn bạn vào thời điểm này của quá trình nhiễm bệnh, nó sẽ bị nhiễm kí sinh trùng sốt rét và lây nó cho người khác.

Những cách lây truyền khác

Do kí sinh trùng sốt rét lây nhiễm vào tế bào hồng cầu, mọi người đều có thể bị lây sốt rét nếu tiếp xúc với máu bị nhiễm bệnh, như các trường hợp sau:

Từ mẹ qua thai nhi
Qua truyền máu
Qua sử dụng chung kim tiêm

Yếu tố nguy cơ

Yếu tố nguy cơ lớn nhất là việc bạn sống hoặc du lịch ở những nơi mà bệnh sốt rét phổ biến. Bao gồm những khu vực nhiệt đới hoặc cận nhiệt sau:

Khu vực cận Sahara châu Phi
Nam và Đông Nam Á
Các đảo ở khu vực Thái Bình Dương
Trung Mĩ và khu vực phía bắc của Nam châu Mĩ

Mức độ của nguy cơ mắc sốt rét phụ thuộc vào sự quản lí của cơ quan phòng chống sốt rét địa phương, ngoài ra còn phụ thuộc vào thay đổi mùa và các biện pháp phòng ngừa muỗi cắn mà bạn chuẩn bị.

Nguy cơ của việc bệnh tiến triển nặng hơn

Những người có nguy cơ mắc bệnh sốt rét nặng hơn bao gồm:

Trẻ nhỏ và trẻ sơ sinh
Người già
Khách du lịch đến từ những vùng không có bệnh sốt rét
Phụ nữ có thai và thai nhi

Ở những nước với tỉ lệ lây nhiễm sốt rét cao, tình trạng trở nên tồi tệ hơn do thiếu tiếp cận với những biện pháp phòng chống dịch, chăm sóc y tế và thông tin.

Miễn dịch có thể trở nên mất hiệu lực

Người dân ở những khu vực có bênh sốt rét có thể tiếp xúc với bệnh đủ để nhận được miễn dịch một phần, giúp giảm triệu chứng của bệnh nếu có mắc phải. Tuy nhiên, miễn dịch một phần này có thể mất đi nếu bạn di chuyển tới vùng khác mà không thường xuyên tiếp xúc với kí sinh trùng gây bệnh.

Biến chứng

Sốt rét có thể gây chết người, đặc biết là khi gây ra bởi khuẩn plasmodium ở châu Phi. WHO ước tính rằng 94% những ca tử vong xảy ra ở châu lục này – đa số ở trẻ dưới 5 tuổi.

Tử vong do sốt rét thường liên quan tới một hoặc nhiều hơn những biến chứng nghiêm trọng, bao gồm

Sốt rét não. Nếu những tế bào hồng cầu chứa sốt rét làm tắc một mạch máu nhỏ ở não, vết sưng ở vị trí đó sẽ xuất hiện và gây tổn thương não. Sốt rét não gây co giật và hôn mê.
Vấn đề về hô hấp. Dịch tích tụ trong phổi gây khó khăn cho việc hô hấp.
Suy cơ quan. Sốt rét có thể gây tổn thương tới thận, gan hoặc lá lách. Bất kì biến chứng nào trên đây đều có thể gây nguy hiểm đến tính mạng.
Thiếu máu. Sốt rét có thể gây thiếu máu, từ đó làm thiếu nguồn cung cấp oxy tới các tế bào.
Hạ đường huyết. Triệu chứng nặng của sốt rét có thể gây ra hạ đường huyết, nguyên dân là do quinine – một loại thuốc phổ biến dùng để điều trị sốt rét. Đường huyết ở mức cực thấp có thể gây hôn mê và tử vong.

Người đã nhiễm sốt rét có thể bị tái nhiễm

Một số loại kí sinh trùng sốt rét gây ra những triệu chứng nhẹ hơn bình thường của bệnh, có thể lưu lại trong cơ thể nhiều năm và thỉnh thoảng gây bệnh trở lại.

Phòng ngừa

Nếu bạn sống hoặc du lịch ở những khu vực mà sốt rét phổ biến, hãy chuẩn bị sẵn những phương thức phòng ngừa việc muỗi cắn. Muỗi thường hoạt động mạnh nhất trong khoảng thời gian chập choạng tối đến trước bình minh. Để bảo vệ cơ thể khỏi muỗi cắn, bạn nên:

Che kín làn da. Mặc quần dài và áo dài tay. Đóng thùng quần áo, đưa ống quần vào trong vớ.
Thoa thuốc chống muỗi cắn lên da. Sử dụng thuốc chống muỗi đã được chấp nhận bởi Cơ quan Bảo vệ Môi trường ở bất kì vùng da nào hở ra. Các loại thuốc này chứa DEET, picaridin, IR3535, tinh dầu bạch đàn chanh (OLE), para-methane-3,5-diol (PMD) hoặc 2-undecanone. Không sử dụng thuốc dạng xịt trực tiếp vào vùng mặt. Không sử dụng sản phẩm chưa OLE hoặc PMD cho trẻ dưới 3 tuổi.
Sử dụng thuốc chống muỗi cắn lên quần áo. Xịt thuốc chứa permethrin, loại thuốc an toàn khi sử dụng trên quần áo.
Ngủ dưới màn. Màn, đặc biệt là những loại chứa các chất diệt côn trùng, ví dụ như permethrin, giúp bảo vệ khỏi muỗi cắn khi bạn ngủ.

Thuốc phòng ngừa

Nếu bạn di chuyển tới khi vực mà sốt rét phổ biến, hãy trao đổi với bác sĩ nhiều tháng trước chuyến đi về việc liệu bạn có nên sử dụng thuốc phòng sốt rét trước, trong hay sau chuyến đi hay không.

Nhìn chung, thuốc sử dụng để phòng ngừa sót rét cũng giống như thuốc điều trị. Sử dụng loại thuốc nào phụ thuộc vào nơi bạn đến và thời gian bạn đi du lịch cũng như sức khỏe của bản thân.

Vaccine

Tổ chức y tế thế giới khuyến khích việc tiêm vaccine cho trẻ em ở những khu vực có mất độ lây nhiễm sốt rét cao.

Các nhà nghiên cứu vẫn đang nghiên cứu và phát triển các loại vaccine để phòng ngừa việc lây truyền sốt rét.

Chẩn đoán

Để chẩn đoán sốt rét, bác sĩ sẽ xem xét bệnh sử và những địa điểm bạn di chuyển tới gần đây, sau đó bạn sẽ được kiểm tra sức khỏe và xét nghiệm máu. Mẫu xét nghiệm máu có thể chỉ ra:

Sự có mặt của kí sinh trùng trong máu, từ đó có thể xác nhận bạn mắc sốt rét hay không.
Loại sốt rét nào đang gây ra những triệu chứng bạn đang gặp phải
Loại sốt rét bạn đang mắc có kháng loại thuốc nào không
Liệu cơ thể bạn đang gặp phải biến chứng nghiêm trọng nào không

Một vài xét nghiệm máu có thể mất vài ngày để hoàn thành, tuy nhiên có loại xét nghiệm chỉ mất 15 phút chờ đợi. Tùy vào triệu chứng của bệnh nhân, bác sĩ sẽ chỉ định thêm những xét nghiệm khác để xác định các biến chứng có thể mắc phải.

Điều trị

Sốt rét được chữa trị bằng thuốc đặc trị dùng để tiêu diệt kí sinh trùng sốt rét. Loại thuốc được chỉ định cùng với thời gian sử dụng tùy thuộc vào các yếu tố sau:

Loại kí sinh trùng nào đang gây bệnh
Mức độ nặng nhẹ của triệu chứng
Độ tuổi của bệnh nhân
Bệnh nhân có phải là thai phụ hay không

Thuốc điều trị

Những loại thuốc chống sốt rét phổ biến nhất là:

Chloroquine phosphate. Chloroquine được tin dùng cho bất kì loại kí sinh trùng nào bị tiêu diệt bởi thuốc. Tuy nhiên ở nhiều nơi trên thế giới, các loại kí sinh trùng sốt rét đã kháng được loại thuốc này, do đó, điều trị bằng chloroquine không còn hiệu quả ở những nơi đó.
Phác đồ kết hợp dựa trên artemisinin (ACTs). Phác đồ này là sự kết hợp của 2 hoặc nhiều hơn những thuốc chống sốt rét dựa trên những cơ chế khác nhau. Chỉ định này được sử dụng thay thế cho phác đồ thông thường ở những nơi kí sinh trùng sốt rét đã kháng được chloroquine. Ví dụ cho một số thuốc trong phác đồ ACT là artemether-lumefantrine (Coartem) và artesunate-mefloquine.