BÁCH BỘ

Giới thiệu về dược liệu

Cây Bách bộ có tên khoa học là Stemona tuberosa, thường mọc hoang ở các vùng miền núi phía Tây Bắc nước ta. Tuy là loại thuốc quý nhưng thường nhầm lẫn là cây dại ven đường nên dân ta ít biết đến sử dụng loại thuốc này. Theo Đông y, vị thuốc này có tính ôn, vị ngọt đắng, quy kinh vào Phế nên thường sử dụng làm thuốc bổ phổi, ôn phế, trị ho hay sát trùng.
Tên khác: Vị thuốc này còn có tên là Sâm cao, Dây ba mươi, Sam sịp lạc, Dây đẹc ác.

Đặc điểm tự nhiên

Bách bộ có dạng dây leo, thân cây mảnh, chiều dài trung bình từ 6-8m. Phần củ có từ 10 củ, 20 củ hoặc có khi lên đến hơn 100 củ. Lá cây Bách bộ giống lá củ nâu, mọc so le hoặc đối, phiến lá hình tim hoặc có khi thon dài. Cụm hoa mọc ở kẽ lá có cuống dài từ 2-4cm.
Quả hình nang dài 3,5cm, chứa từ 2-8 hạt. Quả nặng, chứa nhiều hạt.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến

Bộ phận dùng: Rễ cũ, thường cong queo dài 5-25cm. Đầu trên phình to, đầu dưới thon nhỏ dần.

Thu hái: Rễ củ thường được thu hoạch vào đầu đông mỗi năm hoặc đầu xuân lúc chồi chưa nẩy lộc. Cắt bỏ dây thân, nhổ bỏ cây nhỏ trước khi thu hoạch.
Chế biến: Sau khi thu hái về đem rửa sạch, có thể để nguyên củ hoặc chẻ đôi rồi đem đi phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học

Alcaloid có nhiều trong rễ cây bách bộ, bao gồm các thành phần chính như sotuberostemonin, stemonin, stemin, tuberostemonin, oxytuberostemonin, hypotuberostemonin, protid 9,0%, lipid 0,83%, glucid 2,3% và các acid hữu cơ như citric, malic, formic và suecunic,…

Tác dụng

Kháng khuẩn: thành phần Radix Stemonae in vitro có chứa trong cây bách bộ có tác dụng kháng khuẩn đối với

+ Vi khuẩn phế cầu (Streptococus Pneumoniae)

+ Vi khuẩn não mô cầu (Neisseria Meningitidis)

+ Liên cầu khuẩn sinh mủ (Hemolytic Streptococus)

+ Vi khuẩn tụ cầu vàng  (Staphylococus aureus).

Ngoài ra, diệt vi khuẩn tại ruột già và kháng vi khuẩn của bệnh lỵ và phó thương hàn cũng cũng là tác dụng của vị thuốc này.

Diệt ký sinh trùng: nước ngâm kiệt và dịch cồn của cây bách bộ có tác dụng diệt ấu trùng ruồi, chấy rận, bọ chét, rệp, muỗi,...

Tác động lên hệ hô hấp: thuốc được sắc từ cây Bách bộ có tác dụng làm giảm độ hưng phấn của trung khu hô hấp của động vật và ức chế phản xạ ho vì vậy giúp giảm ho. 

Sử dụng trong bệnh truyền nhiễm: khi tiến hành theo dõi hơn 100 bệnh nhân sử dụng nước sắc bách bộ cho thấy có tới 85% trường hợp có hiệu quả giảm ho. Tác dụng trị ho của stemonin có tác dụng làm giảm tính hưng phấn của trung tâm hô hấp của động vật, đồng thời ức chế phản xạ ho do vậy giúp ức chế phản xạ ho, làm giảm ho. Bách bộ đã được nghiên cứu trong điều trị lao hạch có kết quả rất tốt.

Tác dụng trị giun và diệt côn trùng: Theo nghiên cứu, bỏ giun ngâm trong dung dịch 0,15% Stemonin, giun sẽ tê liệt sau 15 phút. Nhưng nếu kịp thời lấy giun ra khỏi dung dịch, giun sẽ hồi phục lại. Tiêm dung dịch Stemonin sulfat (3mg) vào ếch nặng 25g, có thể làm cho ếch tê bại, sau 12 giờ thì bình phục. Dùng rượu thuốc Bách bộ 1/10 trong rượu 700, ngâm hoặc phun vào con rận, rận sẽ chết sau một phút. Nếu ngâm rệp, con vật sẽ chết nhanh hơn

Công dụng

Nhuận phế, chỉ khái, sát trùng

Chủ trị: Trị ho do hư lao. Thường dùng trong trị lao phổi, khí quản viêm mạn tính, ho gà, giun đũa, giun kim.

Liều dùng

Từ 4-20 gram.

Dùng chín vị thuốc bách bộ khi muốn nhuận phế, trị ho hàn, ho lao. Còn đối với công dụng trị ghẻ lở, giun sán thì dùng sống. 

Lưu ý: kiêng kỵ đối với trường hợp tỳ hư,tiêu chảy vì vị này dễ làm tổn thương đến Vị.