BỒ HÒN

Đặc điểm tự nhiên

Bồ hòn là một cây gỗ lớn, cao 5-10m hoặc có thể hơn, rụng lá vào mùa khô. Lá kép lông chim, mọc so le, có 4-6 đôi lá chét mọc gần đối, nhẵn, gốc lệch, đầu nhọn, mép nguyên, gân nổi rõ ở cả hai mặt.

Cụm hoa mọc ở đầu cành thành chùm hoặc chùy gồm rất nhiều hoa nhỏ, màu lục nhạt; đài 5-răng có ít lông; tràng 5 cánh hình trứng có vảy ngắn ở gốc, có lông, không nở xoè, nhị 8, cong, dài hơn tràng, bầu hình trứng nhẵn, có 3 ô.

Quả hình cầu, có đường sống nổi rõ, vỏ ngoài dày, khi chín nhăn theo, màu vàng nâu, hạt tròn màu đen.

Độ khoảng tháng 7 – 9 hằng năm sẽ là mùa hoa nở, còn mùa quả sẽ dao động từ tháng 10 – 12.

Ở Việt Nam có 4 loài, đều là cây gỗ. Trong đó, bồ hòn là cây khá quen thuộc, bởi quả được sử dụng như xà phòng từ xa xưa. Bồ hòn là loại cây gỗ ưa sáng và mọc nhanh. Cây có thể phát triển trên nhiều loại đất khác nhau. Song tốt nhất là ở những nơi có tầng đất mặt dày, ẩm và còn tương đối màu mỡ. Cây phân bố rải rác hầu hết các tỉnh thuộc vùng núi thấp (thường dưới 1000m) Và trung du bao gồm các tỉnh Bắc Giang, Thái Nguyên, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Tuyên Quang, Yên Bái, Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh. V.V. Cây còn được trồng ở một số nơi như ở đình chùa, quanh làng bản để lấy quả và bóng mát.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến

Bộ phận dùng: Bộ phận dùng chủ yếu của Bồ hòn là phần rễ và quả của nó. Thường thì phần quả sẽ được sử dụng nhiều hơn và được ứng dụng rộng rãi không chỉ trong đời sống mà còn cả trong công nghiệp sản xuất chất tẩy rửa.

Thu hái: Thông thường, loại quả này sẽ được thu hoạch vào mùa thu, để nguyên hay bỏ hạt rồi phơi khô.

Chế biến: Quả Bồ hòn sau khi thu hái về, có thể để nguyên cả hạt rồi phơi khô dùng. Hoặc có thể tách bỏ vỏ, chỉ lấy phần thịt rồi xâu thịt vào một que tre. Sau đó đem phơi hoặc sấy khô, bảo quản dùng dần. Ngoài ra, phần hạt của quả sau khi phơi khô cũng được ứng dụng nhiều trong làm thuốc.

Bảo quản nơi khô ráo thoáng mát. Tránh nơi có độ ẩm cao và ánh nắng trực tiếp.

Thành phần hóa học

Trong quả bồ hòn có chưa 18% saponizit hay còn gọi là sapindus saponozit C41H61O13-Sapindus saponin. Đây là một chất bột vô định hình, có màu trắng. Khi thủy phân cho tinh thể với độ nóng chảy 319 độ C, vào lại triterpen.

Các saponin trong dược liệu đều có dược tính mạnh như Sapindosid A, B, E, E1, C, Y2, X, Y,...Ngoài ra hạt bồ hòn còn chứa 9-10% dầu béo.

Tác dụng

+Tác dụng kháng khuẩn: Cao chiết xuất từ quả bồ hòn có tác dụng ức chế các vi khuẩn thường gặp như Staphylococcus pyogenes, Staphylococcus aureus, Staphylococcus viridans,

+Tác dụng diệt tinh trùng: Cao chiết xuất từ phần trên mặt đất của dược liệu có tác dụng tiêu diệt tinh trùng. Khi tiếp xúc với cao dược liệu, 100% tinh trùng đều bị bất động.

+Tác dụng trị bỏng: Dùng cao lỏng bồ hòn lên vùng da bị bỏng do nhiệt, vôi tôi hoặc do sét đánh nhận thấy vết bỏng nhanh lên da non, không có hiện tượng tụ mủ và nhiễm trùng. Tuy nhiên cao từ dược liệu có thể gây nóng và xót da trong những lần sử dụng đầu tiên.

+Tác dụng làm giảm sưng đau do côn trùng đốt và nhanh lành vết thương.

+Tác dụng thanh nhiệt, tiêu đàm, giải độc, điều trị cảm mạo, sốt cao, ho, khó thở.

Công dụng

Bồ hòn có vị rất đắng, tính mát. Rễ hơi có độc. Và sẽ có các công dụng sau đây:

+Hỗ trợ điều trị viêm amidan, viêm họng gây khó nuốt, nuốt đau, ứ đờm.

+Hỗ trợ điều trị ghẻ lở, nấm, nhanh lành vết thương.

+Điều trị hôi miệng, trừ sâu răng, đau răng.

+Điều trị hắc lào.

+Điều trị bỏng.

+Điều trị chứng lỵ, tiểu buốt, tiểu ra máu và tiểu nhiều lần.

+Hỗ trợ điều trị viêm xoang.

+Điều trị chứng sốt cao, khó thở và ho do cảm mạo.

Liều dùng

Tùy vào mục đích sử dụng và từng bài thuốc mà có thể dùng dược liệu với nhiều cách khác nhau. Có thể dùng ở dạng sắc uống, ngâm rượu hoặc tán bột dùng ngoài.

Liều dùng mỗi ngày:

+Quả 3-9g/ngày.

+Rễ 12-16g/ngày.

+Vỏ rễ 6-9g/ngày.

Lưu ý khi sử dụng

+Do có tính tẩy rửa nên cần tránh nuốt một lượng lớn hoặc để rơi trực tiếp và mắt.

+Nước bồ hòn lành tính nhưng phụ nữ mang thai giai đoạn đầu không nên sử dụng.

+Hạn chế sử dụng dược liệu để ăn uống.