Giới thiệu về dược liệu 

Cúc vạn thọ là biểu tượng của hạnh phúc và sức khỏe vĩnh cửu nên thường được trang trí trong dịp Tết. Loài hoa này còn có nhiều dược tính, được nhân dân dùng để chữa ho gà, hen suyễn, viêm vú, viêm miệng, đau răng, bỏng, viêm da mụn mủ, v.v.

• Tên gọi khác: Khổng tước thảo, Hoàng cúc hoa.

• Tên khoa học: Tagetes erecta L

• Tên dược: Flos, Folium et Radix Tagetes Erecta

• Họ: Cúc (danh pháp khoa học: Asteraceae)

• Phân loại: Cúc vạn thọ đơn (loại thấp) và cúc vạn thọ kép (loại cây cao lớn)

Cúc vạn thọ không những là một loại hoa trang trí mà còn là một loại dược liệu với nhiều tác dụng trong đời sống

Mô tả đặc điểm

Cúc vạn thọ là cây thân thảo, có thân mọc thẳng, chiều cao khoảng 60-100 cm. Cây phân nhánh thành bụi, lá chẻ sâu, có thùy dài, nhọn và hẹp, mép có răng cưa. Hoa xòe ở đỉnh, tỏa tán, đường kính khoảng 3-4 cm. 

Hoa thường có màu vàng, vàng cam hoặc vàng cam. Hoa cúc vạn thọ có nhiều cánh hoa xếp chồng lên nhau tạo nên hình dáng rất đặc trưng. Quả hạch có 1-2 vảy ngắn. Cây nở hoa từ mùa đông đến mùa hè năm sau. 

Bộ phận sử dụng / thu hoạch / chế biến 

Cúc vạn thọ bắt nguồn từ vùng nhiệt đới Châu Mỹ, trồng làm cảnh nhưng cũng được trồng ở những nơi nóng ẩm và nhiều ánh sáng, được gieo hạt hoặc trồng bằng ngọn hoặc mầm. 

Hoa được thu hái vào mùa xuân và mùa hè và phơi khô dưới ánh nắng mặt trời. Lá được thu hái quanh năm và phần lớn dùng tươi. Hoa, lá và rễ được sử dụng cho mục đích y học.

Thu hái – sơ chế

Hoa được thu hái mùa xuân và mùa hè, sau khi hái về đem phơi khô ngoài nắng. 

Lá thường được dùng tươi và thu hái quanh năm.

Bảo quản

Cúc vạn thọ được bảo quản ở nơi khô ráo nhằm tránh ẩm mốc.

Thành phần hóa học 

Toàn cây chứa 0,01% tinh dầu (ở mẫu khô lên đến 0,06%) có mùi thơm. 

Tinh dầu bao gồm:

• D-limonen, 

• Ocimen, 

• l-linalyl acetat, 

• l-linaloo

• Tagetone 

• Nonanal

Hoa chứa chất màu là quercetagetin, từ các cánh hoa khô, người ta đã chiết được quercetagitrin và một glucosid của quercetagetin.

Ngày nay, cúc vạn thọ sử dụng để trích xuất lutein là một chất chống oxy hóa. Với công dụng cải thiện thị giác, chữa trị các bệnh về mắt như thoái hóa điểm vàng, đục thủy tinh thể, bệnh sợ ánh sáng…

Tác dụng - Công dụng 

Theo y học cổ truyền

• Công năng: Trị ho, long đờm và tiêu viêm. Một số tài liệu ghi rằng: Lá cúc có tác dụng giải nhiệt và làm mát phổi, gan; toàn cây trị ho và thông khí; hoa giáng hỏa, thanh tâm và tiêu đờm.

• Chủ trị: Viêm kết mạc, viêm khí quản, ho gà, đau nhức răng, viêm miệng, viêm vú, viêm hầu, viêm tuyến mang tai, viêm mủ da.

• Ở Ấn Độ, người ta dùng cúc vạn thọ trị mụn nhọt độc, bệnh trĩ, đau nhức mắt và đau tai.

Theo y học hiện đại

• Cúc vạn thọ được dùng để trích xuất thành phần lutein – một chất chống oxy hóa có tác dụng hỗ trợ điều trị đục thủy tinh thể, thoái hóa điểm vàng, chứng sợ ánh sáng và cải thiện sức khỏe thị giác.

• Cao từ hoa tươi có tác dụng ức chế vi khuẩn gram dương.

• Cao lỏng từ rễ có tác dụng tăng nhu động ruột.

• Nước sắc cả cây có khả năng trị giun sán, nhiễm lạnh, viêm phổi và phong tê thấp.

Cách dùng - Liều dùng 

Liều dùng trung bình từ 10 – 15g, cúc vạn thọ được dùng ở dạng thuốc sắc, chế biến món ăn hoặc dùng ngoài da.

Các bài thuốc sử dụng cúc vạn thọ

Chữa kiết lỵ: 20g hoa cúc vạn thọ giã nát và trộn với ít đường dùng để uống. Bột hoa chấm vào vị trí đau để chữa tình trạng đau nhức răng. Ngoài ra, chúng có tác dụng trên vi khuẩn gram dương cũng như chữa tê thấp, nhiễm lạnh, viêm phổi, giun sán. 

Thuốc bổ dưỡng tăng cường thị lực: 20g hoa cúc vạn thọ, 50g gan gà băm nhỏ nấu ăn.

Chữa hen: Dùng phối hợp cúc vạn thọ 20g với rau cần trôi, tầm sét củ, thài lài tía, rễ bạch đồng nữ, nhân trần, tinh tre mỡ mỗi thứ 10g thái nhỏ và phơi khô. Đun với 400ml nước cho đến khi còn 100ml uống làm 2 lần trong ngày.

Dùng ngoài: lá cúc vạn thọ để tươi rửa sạch giã nát đắp chữa mụn nhọt, bỏng và ép lấy nước chữa đau tai. Hoa cúc vạn thọ phối hợp với kim ngân hoa, lá đại bi lượng mỗi thứ 30g rửa sạch chữa đắp viêm vú, lở loét.

Chữa ho gà: hoa cúc vạn thọ 20g, hoa đu đủ đực 10g, húng chanh 10g, đường phèn 20g, hấp cách thủy trong 10-15 phút. Để nguội, nghiền nát, thêm nước gạn uống làm 2-3 lần trong ngày.

Lưu ý

Cúc vạn thọ là một loại cây thông dụng, thường được trồng để trang trí. Ngoài ra, chúng thường được dùng để trị các bệnh viêm nhiễm như nhiễm trùng ngoài da, viêm tuyến mang tai, ho, viêm họng … do các tác dụng chống viêm, kháng khuẩn và tác dụng bảo vệ thần kinh.  

Tuy nhiên phần lớn những bài thuốc từ dược liệu này đều được lưu truyền trong phạm vi y học cổ truyền. Để biết được mức độ hiệu quả và tính an toàn của thuốc, cần tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi sử dụng.