KHIÊN NGƯU

Giới thiệu về dược liệu

Tên khoa học: Ipomoea nil 

Họ: Convolvulaceae (Bìm bìm).

Tên gọi khác: hắc sửu, bạch sửu, nhị sửu, bìm bìm biếc, lạt bát hoa tử

Đặc điểm thực vật

Khiên ngưu là cây dây leo bằng thân cuốn, thân cành mảnh, nhẵn. Trong 1 năm, thân và cành có thể vươn dài hơn 10m. Điểm khác biệt của loại cây này so với các loại dây leo khác đó là dây của nó chỉ quay theo hướng ngược chiều kim đồng hồ, theo chiều Đông – Bắc – Tây – Nam.

Lá hình chân vịt, mọc so le có 5 thùy. Phiến lá mỏng, hình mác, đầu nhọn, hai mặt nhẵn, gân lá nổi rõ, cuống dài 2 – 5cm, ngoài ra còn có 2 lá nhỏ kèm theo mọc ở chồi nách, nhẵn và xanh ở mặt trên, xanh nhạt và có lông ở mặt dưới.

Hoa mọc thành cụm 1 – 3 bông, ở nách lá, là hoa lưỡng tính. Hoa to hình chuông, có khả năng đổi màu từ lam nhạt sang hồng hoặc tím theo thời gian từ sáng đến chiều. Đài hoa hình chén, tràng có ống, 5 cánh mỏng dính liền, còn nhị đính ở gốc tràng không thò ra ngoài.

Quả nang hình cầu, nhẵn, đường kính 8mm, có 3 ngăn. Hạt 2- 4, hình 3 cạnh, hai bên dẹt, nhẵn, màu đen hay trắng tuỳ theo loài, dài 5-8mm, rộng 3-5mm.

Phân bố, sinh thái

Là cây nhiệt đới, ưa ẩm và ưa ánh sáng, sinh trưởng mạnh trong mùa mưa ẩm.

Khiên ngưu phân bố rải rác ở một số nước như Trung Quốc, Thái Lan, Nhật Bản, Indonesia… Ở Việt Nam, cây được tìm thấy ở các tỉnh vùng núi thấp, trung du và cả ở đồng bằng.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến

Bộ phận dùng

Toàn cây đều được dùng làm thuốc. 

Dược liệu Khiên ngưu là hạt đã phơi sấy khô của cây Bìm bìm. 

Thu hái, chế biến

Vào khoảng tháng 7 – 10, khi quả chín, hái về, đập ra lấy hạt.

Một số cách chế biến dược liệu Khiên ngưu:

- Giã bỏ vỏ, tán nhỏ, rây lấy lớp bột đầu, còn thứ chưa nhỏ bỏ đi. Cũng có khi dùng nửa sống, nửa sao

- Dùng sống: Phơi khô, khi dùng thì giã dập hoặc tán mịn để bốc thuốc thang hoặc làm hoàn tán (tác dụng xổ mạnh).

- Dùng chín: Sao vàng cho thơm (xổ yếu hơn)

Thành phần hóa học 

Theo nghiên cứu, trong Khiên ngưu chứa:

- Hoạt chất chính là chất béo (chừng 11%).

- Khoảng 2% Pharbitin (Pharbitic acid và vài Purolic acid) là Glucosid có tác dụng tẩy.

- Khoảng 2% Nilic acid, Gallic acid, Lysergol, Chanoclavine, Penniclavine, Isopenniclavine, Elymoclavine.

Tác dụng - Công dụng 

Khiên ngưu vị cay, tính nóng hơi có độc, dùng làm thuốc thông đại và tiểu tiện, thông mật, chữa phù thũng nhiều (phù thũng nhiều gây khó thở, táo bón…), tẩy xổ (dùng liều nhỏ thì nhuận tràng), long đờm, chữa ho suyễn do đờm đầy ở phổi, chữa giun sán.

Cách dùng - Liều dùng 

Liều dùng mỗi ngày 2-3g tán bột, dùng nước chiêu thuốc. 

Nếu dùng nhựa khiên ngưu chỉ dùng mỗi ngày 0,20-0,40g, có thể dùng tới 0,60- 1,20g hoặc 1,50g. Cách chế biến nhựa Khiên ngưu: Chiết xuất bằng cồn, cô thu hồi cồn, dùng nước rửa cặn còn lại cho hết phần tan trong nước, sấy khô.

Lưu ý

Một số trường hợp cấm kỵ sử dụng Khiên ngưu:

- Phụ nữ đang mang thai.

- Người cơ thể hư nhược.

- Suy hô hấp ở người già.

- Phù do bị suy dinh dưỡng.

- Người sau mổ không tiểu tiện được.