XẠ PHẪU LẬP THỂ

Tổng quan

Xạ phẫu lập thể (SRS) bao gồm việc sử dụng nhiều chùm bức xạ hội tụ chính xác tại vị trí để điều trị khối u và các vấn đề khác ở não, cổ, phổi, gan, cột sống và các bộ phận khác của cơ thể.

Nó không phải là phẫu thuật theo nghĩa truyền thống vì không thực hiện các vết mổ. Thay vào đó, xạ phẫu lập thể sử dụng hình ảnh 3D để nhắm mục tiêu bức xạ liều cao đến khu vực bị ảnh hưởng với tác động tối thiểu đến các mô lành xung quanh.

Giống như các dạng bức xạ khác, xạ phẫu lập thể hoạt động bằng cách làm tổn thương DNA của các tế bào được nhắm mục tiêu. Các tế bào bị ảnh hưởng sau đó sẽ mất khả năng sinh sản khiến các khối u nhỏ lại.

Xạ phẫu lập thể não và cột sống thường được hoàn thành trong một phiên duy nhất. xạ phẫu lập thể toàn thân được sử dụng để điều trị các khối u phổi, gan, tuyến thượng thận và các khối u mô mềm khác, và điều trị thường bao gồm nhiều (từ 3 – 5) phiên điều trị.

Khi các bác sĩ sử dụng phương pháp xạ phẫu lập thể để điều trị các khối u ở các khu vực của cơ thể không phải não, nó đôi khi được gọi là phương pháp xạ trị toàn thân lập thể (SBRT) hoặc xạ trị cắt đốt lập thể (SABR).

Các bác sĩ sử dụng 3 loại công nghệ để cung cấp bức xạ trong quá trình xạ phẫu lập thể não và các bộ phận khác của cơ thể:

• Máy gia tốc tuyến tính (LINAC) sử dụng tia X (photon) để điều trị các tế bào ung thư và không phải ung thư trong não và các bộ phận khác của cơ thể. Máy LINAC còn được gọi bằng tên thương hiệu của nhà sản xuất, chẳng hạn như CyberKnife và TrueBeam. Những máy này có thể thực hiện xạ phẫu lập thể (SRS) trong một phiên duy nhất hoặc hơn 3-5 phiên cho các khối u lớn hơn, được gọi là xạ trị lập thể phân đoạn.

• Máy Gamma Knife sử dụng 192 hoặc 201 chùm tia gamma nhỏ để nhắm vào mục tiêu và điều trị các bất thường ở não bao gồm ung thư và không phải ung thư. Máy Gamma Knife ít phổ biến hơn máy LINAC và được sử dụng chủ yếu cho các khối u vừa và nhỏ và các tổn thương trong não liên quan đến nhiều tình trạng bệnh khác nhau.

• Liệu pháp chùm tia proton (phẫu thuật bằng tia hạt tích điện) là loại phẫu thuật bức xạ lập thể mới nhất và chỉ có ở một số trung tâm nghiên cứu ở Hoa Kỳ, mặc dù số lượng trung tâm cung cấp liệu pháp chùm tia proton đã tăng lên rất nhiều trong vài năm qua. Liệu pháp chùm tia proton có thể điều trị ung thư não trong một buổi duy nhất bằng phương pháp xạ phẫu lập thể hoặc có thể sử dụng phương pháp xạ trị lập thể phân đoạn để điều trị các khối u trên cơ thể trong nhiều buổi.

Cách hoạt động

Tất cả các loại xạ phẫu lập thể và xạ trị đều hoạt động theo cách tương tự.

Thiết bị chuyên dụng được sử dụng để tập trung nhiều chùm bức xạ nhỏ vào khối u \. Mỗi chùm tia có rất ít tác động đến mô mà nó đi qua, nhưng một liều bức xạ sẽ được phân phối đến vị trí mà tất cả các chùm tia giao nhau.

Liều lượng bức xạ cao được truyền đến khu vực bị ảnh hưởng khiến khối u co lại và các mạch máu đóng lại theo thời gian sau khi điều trị, ngăn chặn nguồn cung cấp máu tới khối u.

Độ chính xác của xạ phẫu lập thể đồng nghĩa là có ít tổn thương nhất đối với các mô khỏe mạnh xung quanh. Trong hầu hết các trường hợp, xạ phẫu có nguy cơ tác dụng phụ thấp hơn so với các loại phẫu thuật truyền thống hoặc xạ trị.

Tại sao cần thực hiện

Khoảng 50 năm trước, xạ phẫu lập thể tiên phong là một giải pháp thay thế ít xâm lấn và an toàn hơn so với phẫu thuật não tiêu chuẩn (phẫu thuật thần kinh), đòi hỏi thực hiện các vết rạch trên da, hộp sọ và màng bao quanh não và mô não.

Kể từ đó, việc sử dụng phương pháp xạ phẫu lập thể đã được mở rộng để điều trị nhiều loại bệnh lý thần kinh và các bệnh khác, bao gồm:

• U não. Phương pháp xạ phẫu lập thể, chẳng hạn như Gamma Knife, thường được sử dụng để điều trị các khối u não không phải ung thư (lành tính) và ung thư (ác tính), bao gồm u màng não, u paraganglioma, u nguyên bào máu và u sọ não.

  SRS cũng có thể được sử dụng để điều trị ung thư đã di căn đến não từ các bộ phận khác của cơ thể.

• Dị dạng động mạch (AVM). AVM là những đám rối bất thường của động mạch và tĩnh mạch trong não của bạn. Trong AVM, máu chảy trực tiếp từ động mạch đến tĩnh mạch của bạn mà không đi qua các mạch máu nhỏ hơn (mao mạch). AVM có thể làm gián đoạn dòng chảy bình thường của máu và dẫn đến chảy máu (xuất huyết) hoặc đột quỵ.

  Phương pháp xạ phẫu lập thể giúp điều trị AVM và khiến các mạch máu bị ảnh hưởng đóng lại theo thời gian.

• Đau dây thần kinh sinh ba. Đau dây thần kinh sinh ba là một rối loạn đau mãn tính của một hoặc cả hai dây thần kinh sinh ba, chuyển tiếp thông tin cảm giác giữa não và các vùng trán, má và hàm dưới. Rối loạn dây thần kinh này gây ra các cơn đau trên khuôn mặt giống như bị điện giật.

  Phương pháp xạ phẫu lập thể điều trị đau dây thần kinh sinh ba nhắm vào rễ thần kinh để phá vỡ các tín hiệu đau này.

• U thần kinh thính giác. U thần kinh thính giác (schwannoma tiền đình), là một khối u không phải ung thư phát triển dọc theo dây thần kinh thính giác, từ tai trong đến não của bạn.

  Khi khối u gây áp lực lên dây thần kinh, bạn có thể bị mất thính giác, chóng mặt, mất thăng bằng và ù tai (ù tai). Khi khối u phát triển, nó cũng có thể gây áp lực lên các dây thần kinh ảnh hưởng đến cảm giác và chuyển động cơ ở mặt.

  Phương pháp xạ phẫu có thể ngăn chặn sự phát triển hoặc giảm thiểu kích thước của u thần kinh thính giác với ít nguy cơ tổn thương thần kinh vĩnh viễn.

• Các khối u tuyến yên. Các khối u của tuyến có kích thước bằng hạt đậu ở đáy não (tuyến yên) có thể gây ra nhiều vấn đề khác nhau. Tuyến yên điều chỉnh các hormone trong cơ thể kiểm soát các chức năng khác nhau, chẳng hạn như phản ứng căng thẳng, sự trao đổi chất, tăng trưởng và chức năng tình dục của bạn.

  Xạ phẫu lập thể có thể được sử dụng để thu nhỏ khối u và giảm bớt sự gián đoạn của việc điều hòa hormone tuyến yên.

• Run rẩy. Phương pháp xạ phẫu lập thể có thể được sử dụng để điều trị chứng run liên quan đến các rối loạn thần kinh chức năng như bệnh Parkinson và chứng run cơ.

• Các bệnh ung thư khác. SRS có thể được sử dụng để điều trị ung thư gan, phổi và cột sống.

Các nhà nghiên cứu cũng đang khám phá việc sử dụng phương pháp xạ phẫu lập thể để điều trị các bệnh lý khác, bao gồm khối u ác tính ở mắt, ung thư vú, ung thư phổi, ung thư tuyến tiền liệt, động kinh và các rối loạn tâm lý như rối loạn ám ảnh cưỡng chế.

Rủi ro

Xạ phẫu lập thể không cần thực hiện các vết mổ, vì vậy nó thường ít rủi ro hơn so với phẫu thuật truyền thống. Trong phẫu thuật truyền thống, bạn có thể gặp rủi ro biến chứng với gây mê, chảy máu và nhiễm trùng.

Các biến chứng ban đầu hoặc tác dụng phụ thường là tạm thời. Chúng có thể bao gồm:

• Mệt mỏi. Sự mệt mỏi có thể xảy ra trong vài tuần đầu tiên sau khi thực hiện xạ phẫu lập thể.

• Sưng tấy. Sưng trong não tại hoặc gần nơi điều trị có thể gây ra các dấu hiệu và triệu chứng như đau đầu, buồn nôn và nôn. Bác sĩ có thể kê đơn thuốc kháng viêm (thuốc corticosteroid) để ngăn ngừa các vấn đề như vậy hoặc để điều trị các triệu chứng nếu chúng xuất hiện.

• Các vấn đề về da đầu và tóc. Da đầu của bạn có thể bị đỏ, kích ứng hoặc nhạy cảm ở những vị trí có thiết bị gắn vào đầu trong quá trình điều trị. Một số người bị mất một ít tóc tạm thời.

Hiếm khi mọi người có thể gặp các tác dụng phụ muộn vài tháng sau khi điều trị, chẳng hạn như các vấn đề về não hoặc thần kinh khác.

Bạn cần chuẩn bị như thế nào

Việc chuẩn bị cho xạ phẫu lập thể và xạ trị toàn thân lập thể có thể khác nhau tùy thuộc vào tình trạng và vùng cơ thể được điều trị nhưng thường bao gồm các bước sau:

Thực phẩm và thuốc

• Bạn có thể được yêu cầu không ăn hoặc uống bất cứ thứ gì sau nửa đêm vào đêm trước khi làm thủ thuật.

• Nói chuyện với bác sĩ của bạn về việc bạn có thể dùng các loại thuốc thông thường của mình vào đêm trước hoặc buổi sáng của thủ thuật hay không.

Quần áo và đồ dùng cá nhân

Mặc quần áo rộng rãi, thoải mái.

Tránh mặc những đồ sau đây trong thời gian thực hiện SRS cột sống:

• Trang sức

• Kính đeo mắt

• Kính áp tròng

• Trang điểm

• Làm móng

• Răng giả

• Tóc giả hoặc kẹp tóc

Thận trọng khi dùng thuốc và dị ứng

Hãy cho bác sĩ của bạn nếu bạn:

• Đang dùng thuốc viên hoặc thuốc tiêm để kiểm soát bệnh tiểu đường.

• Bị dị ứng với động vật có vỏ hoặc iốt, có liên quan đến với thuốc cản quang đặc biệt có thể được sử dụng trong quá trình phẫu thuật.

• Đã cấy ghép các thiết bị y tế vào cơ thể bạn, chẳng hạn như máy tạo nhịp tim, van tim nhân tạo, kẹp phình động mạch, máy kích thích thần kinh hoặc stent.

Mang theo bất kỳ loại thuốc nào bạn đang dùng đến trung tâm điều trị và hỏi về những gì bạn nên làm khi sử dụng thuốc vào ngày làm thủ thuật.

Quá trình thực hiện

Xạ phẫu lập thể thường là một thủ thuật ngoại trú, nhưng toàn bộ quá trình sẽ mất hầu hết một ngày. Bạn có thể được khuyên nên có một thành viên gia đình hoặc bạn bè ở bên cạnh để hỗ trợ và đưa bạn về nhà.

Bạn có thể được đặt một ống truyền chất lỏng đến máu (đường truyền tĩnh mạch, hoặc IV,) để giữ cho bạn đủ nước nếu bạn không được phép ăn hoặc uống trong khi làm thủ thuật. Một cây kim được đặt vào tĩnh mạch, thường là ở cánh tay của bạn.

Trước khi làm thủ thuật

Các bước ngay trước khi điều trị có thể khác nhau tùy thuộc vào vị trí của khu vực được điều trị và loại thiết bị được sử dụng để cung cấp bức xạ.

Chuẩn bị cho Gamma Knife và LINAC rất giống nhau (ngoại trừ bước đầu tiên - khung đầu không cần thiết cho LINAC) và bao gồm ba bước:

Vị trí khung đầu. Trước khi quy trình bắt đầu, bạn sẽ có một khung nhẹ được gắn vào đầu bằng bốn chốt. Khung này sẽ ổn định đầu của bạn trong quá trình điều trị bức xạ và là điểm tham chiếu để tập trung các chùm tia bức xạ. Một số loại xạ phẫu lập thể não có thể không yêu cầu đặt khung đầu.

Nếu cần phải đặt khung đầu, bạn sẽ được tiêm thuốc tê ở bốn vị trí trên da đầu, nơi sẽ cắm ghim vào - hai điểm trên trán và hai điểm ở phía sau đầu. Tóc của bạn sẽ không bị cạo, và bạn có thể được sử dụng một loại dầu gội đặc biệt để làm sạch da đầu và giúp giữ khung đầu.

Bạn không cần sử dụng khung đầu với phương pháp LINAC não. Thông thường, xạ phẫu lập thể có thể được thực hiện với một mặt nạ nhựa mềm đắp lên mặt. Ưu điểm của phương pháp này là tạo điều kiện thuận lợi cho nhiều (từ 3 – 5) lần điều trị và tránh sự khó chịu khi đặt khung.

Xét nghiệm hình ảnh. Sau khi khung đầu được gắn vào, bạn sẽ được thực hiện xét nghiệm hình ảnh não để hiển thị vị trí của khối u hoặc bất thường khác. Phương pháp xét nghiệm được sử dụng tùy thuộc vào tình trạng đang được điều trị:

• Các khối u. Chẩn đoán hình ảnh khối u có thể bao gồm chụp cắt lớp vi tính (CT) hoặc chụp cộng hưởng từ (MRI). Trong quá trình chụp CT, một loạt tia X sẽ giúp cung cấp hình ảnh chi tiết về não. Trong quá trình quét MRI, từ trường và sóng vô tuyến tạo ra những hình ảnh chi tiết về não của bạn.

  Các bác sĩ có thể tiêm thuốc cản quang vào mạch máu để quan sát các mạch máu trong não và làm nổi bật sự lưu thông máu. Trong một số trường hợp, bạn có thể được chụp MRI và chụp CT.

• Dị dạng động mạch (AVM). Xét nghiệm hình ảnh cho AVM não có thể bao gồm chụp CT, quét MRI, chụp mạch não hoặc sự kết hợp của các xét nghiệm này.

  Trong chụp mạch máu não, bác sĩ sẽ luồn một ống nhỏ vào mạch máu ở háng của bạn và luồn nó lên não thông qua xét nghiệm X-quang. Bác sĩ tiêm thuốc cản quang qua các mạch máu để làm cho chúng có thể quan sát được trên hình ảnh X-quang. Bác sĩ có thể tiêm thuốc cản quang vào mạch máu khi chụp CT hoặc MRI để xem các mạch máu và làm nổi bật sự lưu thông máu.

• Đau dây thần kinh sinh ba. Chụp MRI hoặc CT được sử dụng để tạo ra hình ảnh của các sợi thần kinh, giúp chọn một khu vực đích để điều trị tình trạng đau dây thần kinh sinh ba.

Lên kế hoạch liều lượng. Kết quả xét nghiệm hình ảnh não được đưa vào một hệ thống lên kế hoạch bằng máy tính cho phép nhóm phẫu thuật nhận biết được các khu vực thích hợp để điều trị, liều lượng bức xạ và cách tập trung các chùm bức xạ để điều trị các khu vực đó.

• Quá trình lập kế hoạch này có thể mất 1 hoặc 2 giờ. Trong thời gian đó, bạn có thể thư giãn trong một căn phòng khác, nhưng khung vẫn phải gắn vào đầu bạn. Nếu bạn đang thực hiện xạ phẫu lập thể não LINAC, thông thường bạn sẽ được đưa về nhà trong quá trình lập kế hoạch và việc điều trị sẽ được chuyển đến sau đó vài ngày.

  Chuẩn bị cho xạ phẫu lập thể hoặc xạ trị cho các bộ phận khác của cơ thể cũng bao gồm một số bước, bao gồm:

• Đánh dấu. Một số phương pháp SRS yêu cầu phải đặt một điểm đánh dấu fiducial trong hoặc gần khối u ở một số trường hợp nhất định. Thủ thuật này thường được thực hiện ngoại trú trước khi điều trị SRS. Nhưng bước này không cần thiết đối với hầu hết với xét nghiệm CT.

• Mô phỏng. Một bác sĩ sẽ tiến hành mô phỏng để xác định vị trí tốt nhất của cơ thể bạn để căn chỉnh nó với các chùm bức xạ. Cơ thể của bạn sẽ được giữ rất chặt bởi một thiết bị cố định. Hãy cho bác sĩ biết nếu bạn mắc chứng sợ không gian hẹp.

  Sau khi bạn bất động, chụp cắt lớp hình ảnh sẽ được thực hiện và bạn có thể sẽ về nhà trước khi thực hiện giai đoạn tiếp theo.

• Lập kế hoạch. Sử dụng xét nghiệm hình ảnh và phần mềm chuyên dụng, nhóm điều trị của bạn sẽ xác định sự kết hợp tốt nhất của các chùm tia bức xạ để nhắm vào khối u hoặc bất thường khác của bạn.

Trong quá trình

Trẻ em thường được gây mê để làm các xét nghiệm hình ảnh và trong quá trình xạ phẫu. Người lớn thường vẫn tỉnh táo, nhưng bạn có thể được cho sử dụng một loại thuốc an thần nhẹ để giúp thư giãn.

Nếu bạn đang sử dụng máy Gamma Knife, bạn sẽ nằm trên giường trượt vào thiết bị và khung đầu của bạn sẽ được gắn chặt trên giường. Thiết bị không di chuyển trong quá trình điều trị; thay vào đó, giường sẽ di chuyển trong thiết bị. Quy trình này có thể mất ít hơn 1 giờ đến khoảng 4 giờ, tùy thuộc vào kích thước và khu vực điều trị. Nếu điều trị bằng phương pháp xạ phẫu lập thể LINAC não thì việc điều trị sẽ nhanh chóng hơn.

Không giống như Gamma Knife, thiết bị LINAC di chuyển và quay xung quanh cơ thể trong quá trình điều trị để phát ra các chùm bức xạ từ các góc khác nhau. Quá trình điều trị mất chưa đầy một giờ.

Trong quá trình thực hiện:

• Bạn sẽ không cảm nhận được bức xạ.

• Bạn sẽ có thể nói chuyện với các bác sĩ qua micrô.

Sau khi làm thủ thuật

Sau thủ thuật, bạn có thể gặp những điều sau:

• Khung đầu nếu được sử dụng sẽ bị loại bỏ. Bạn có thể bị chảy máu nhẹ hoặc đau ở các vị trí ghim.

• Nếu bạn cảm thấy đau đầu, buồn nôn hoặc nôn sau khi làm thủ thuật, bạn sẽ được sử dụng các loại thuốc thích hợp.

• Bạn sẽ có thể ăn và uống sau khi làm thủ thuật.

Kết quả

Hiệu quả điều trị của xạ phẫu lập thể diễn ra dần dần, tùy thuộc vào tình trạng được điều trị:

• Các khối u lành tính (bao gồm cả schwannoma tiền đình). Sau phẫu thuật xạ phẫu lập thể, khối u có thể thu nhỏ trong khoảng thời gian từ 18 tháng đến 2 năm, nhưng mục tiêu chính của việc điều trị các khối u lành tính là ngăn chặn bất kỳ sự phát triển nào của khối u trong tương lai.

• Các khối u ác tính. Các khối u ung thư (ác tính) có thể thu nhỏ kích thước nhanh hơn, thường trong vòng vài tháng.

• Dị dạng động mạch (AVM). Xạ trị làm cho các mạch máu bất thường của AVM não dày lên và đóng lại. Quá trình này có thể mất 2 năm hoặc hơn.

• Đau dây thần kinh sinh ba. SRS tạo ra tổn thương từ đó ngăn chặn sự truyền tín hiệu đau dọc theo dây thần kinh sinh ba. Nhiều người có thể giảm đau trong vòng vài tuần, nhưng có thể mất vài tháng.

Bạn sẽ nhận được hướng dẫn về các buổi điều trị tiếp theo để theo dõi sự tiến triển của bệnh lý.