XUYÊN LUYỆN TỬ

Giới thiệu về dược liệu

Cây Xoan còn được gọi với tên khác là Sầu đông, Xoan trắng, Khổ luyện, Sầu đâu... có tên khoa học là Melia azedarach L., thuộc họ Xoan (Meliaceae).

Cây Xoan (Melia azedarach), còn gọi là cây trúc đào, là một loài cây gỗ nhỏ thuộc họ Xoan (Meliaceae). Thân cây cao từ 6 đến 15 mét và có đường kính 30 đến 60 cm. Vỏ cây màu nâu xám, có rãnh sâu. Lá của cây Xoan có hình lông chim, mọc đối nhau trên thân, có kích thước khoảng 20 đến 40 cm, với 4 đến 12 lá chét, có hình elip hoặc bầu dục. Hoa của cây Xoan mọc thành chùm tán ở ngọn cành, có màu trắng hoặc vàng nhạt. Quả của cây Xoan là quả hạch có hình dạng giống như trái xoài, có màu vàng hoặc cam khi chín. Cây Xoan phân bố rộng rãi ở các khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới trên toàn thế giới, bao gồm cả châu Á, châu Phi và châu Mỹ.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến

Xuyên luyện tử, hay quả Xoan có dạng hình cầu, đường kính 2 – 3,2 cm. Bề mặt quả màu vàng đến vàng nâu, hơi bóng. Đôi khi có một vài vết lõm, co rút và các chấm màu nâu sẫm. Bên ngoài quả có da, thường tạo thành một ranh giới với thịt. Phần thịt mềm, màu vàng nhạt, cảm giác dính khi tiếp xúc với nước. Lõi quả có hình cầu hoặc hình bầu dục, có 6 - 8 cạnh dọc, chia thành 6 - 8 buồng, mỗi buồng chứa 1 hạt hình thuôn dài, có màu nâu đen. Vị thuốc này có tính độc, vị chua và đắng.

Khi thu hái nên chọn quả to hình cầu, chiều dài 2,5 – 4 cm, rộng 2 – 3 cm. Quả già phơi khô sẽ có màu vàng nhạt chắc, không mốc mọt.

Xuyên luyện tử thu hái về loại bỏ tạp chất và nghiền nát là có thể dùng được.

Xuyên luyện tử sao: Dùng quả tốt, cắt thành lát dày hoặc giã nát. Sau đó cho vào nồi, sao bằng lửa nhỏ. Lấy ra, để nguội có màu nâu.

Thành phần hóa học

Quả Xoan chứa nhiều hoạt chất có tính chất kháng khuẩn, kháng nấm, kháng vi-rút, kháng oxy hóa và chống viêm. Các hoạt chất này bao gồm flavonoid, alkaloid, saponin, polyphenol, triterpenoid, steroid, tannin và acid hữu cơ. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng quả Xoan có thể giúp làm giảm nồng độ glucose và lipid trong máu, hỗ trợ chữa bệnh tiểu đường, ung thư và bệnh viêm nhiễm. Ngoài ra, quả Xoan còn có tính chất chống oxy hóa, bảo vệ gan và hỗ trợ trị liệu bệnh tim mạch.

Các nghiên cứu chỉ ra rằng vị thuốc này có thành phần toosendanin, lipomelianol, kaempferol, melianone, 21-O-acetyltoosendantriol, 21-O-methyl toosendan-pentanol.

Tác dụng - Công dụng

Theo Y học cổ truyền

Theo Y học cổ truyền, Xuyên luyện tử có vị đắng, tính lạnh, có độc. Vị thuốc này có công dụng giảm đau, sát trùng, trị giun. 

Theo Y học hiện đại

Hiện nay, đã có một số nghiên cứu y học hiện đại về công dụng của quả Xoan (Melia azedarach) trong điều trị một số bệnh lý. Một số nghiên cứu cho thấy rằng chiết xuất từ quả Xoan có thể có tác dụng giảm đau và kháng viêm. Các nghiên cứu khác cho thấy rằng quả Xoan có khả năng ức chế sự phát triển của một số loại vi khuẩn và nấm gây bệnh, giúp điều trị nhiều bệnh nhiễm trùng. Ngoài ra, quả Xoan cũng có khả năng chống lại một số loại vi khuẩn gây ra bệnh tật trong động vật và người. Tuy nhiên, cần có nhiều nghiên cứu hơn để xác định chính xác các công dụng của quả Xoan và đánh giá tác dụng của nó trên con người.

Cách dùng - Liều dùng

Hiện tại, không có nhiều nghiên cứu khoa học chính thức về việc sử dụng quả Xoan (Melia azedarach) trong các bài thuốc cổ truyền. Tuy nhiên, các bài thuốc dân gian có sử dụng quả Xoan vẫn được sử dụng phổ biến ở một số khu vực trên thế giới. Dưới đây là một số ví dụ về các bài thuốc chữa bệnh có sử dụng quả Xoan:

• Bài thuốc chữa viêm nhiễm đường tiêu hóa: Xay nhuyễn quả Xoan tươi, pha loãng với nước, uống 2-3 lần mỗi ngày.

• Bài thuốc chữa rụng tóc: Nấu quả Xoan cùng với lá mơ, lá bồ đề và rễ cây chó đẻ trong nước, sử dụng nước lọc để gội tóc.

• Bài thuốc chữa hăm tã: Xay nhuyễn quả Xoan tươi, thoa lên vùng da bị hăm tã.

Tuy nhiên, việc sử dụng các bài thuốc này cần được thận trọng và chỉ nên được thực hiện dưới sự giám sát của các chuyên gia y tế.

Lưu ý

Theo một số ghi nhận, quả của cây xoan có độc tính, trong đó đặc biệt thận trọng ở trẻ em. Một số triệu chứng khi ngộ độc vị thuốc này bao gồm:

• Nôn mửa

• Tiêu chảy

• Khó thở

• Tim đập nhanh

Nhiều nghiên cứu khác trên động vật cũng cho thấy tình trạng ngộ độc thậm chí dẫn đến tử vong khi sử dụng xuyên luyện tử. Các nguyên nhân dẫn đến tử vong trong thí nghiệm là tình trạng ức chế dây thần kinh trung ương, hôn mê, viêm cấp tính dạ dày – ruột, xung huyết gan, phổi ứa máu. Quả xoan chín sẽ độc hơn quả xoan non.